«Պետք է անպայման շարունակել հայ-ադրբեջանական բանակցությունները քաղաքացիական մակարդակի վրա»
Հարցազրույց բրիտանական «Հաշտեցման ռեսուրսներ» խաղաղասիրական կազմակերպության Կովկասյան ծրագրի ղեկավար և ղարաբաղյան բաժնի պատասխանատու Լոուրենս Բրոերսի հետ
– Դուք Երևան եք ժամանել` ներկայացնելու «Հաշտեցման ռեսուրսներ» կազմակերպությունը և Եվրոպական Միության հովանավորությամբ ստեղծված հայ-թուրք-ադրբեջանական համատեղ «Հիշողություններ առանց սահմանների» ֆիլմը: Մի փոքր պատմեք դրա մասին:
– «Հաշտեցման ռեսուրսներն» աջակցել են հայ, թուրք և ադրբեջանցի ռեժիսորների խմբին` ստեղծելու այդ ֆիլմը: Մենք այդ ֆիլմի` հայ-ադրբեջանական երկխոսության միջոցի վրա աշխատում ենք 2006 թվականից սկսած` «կինոերկխոսություններ» ծրագրի շրջանակներում: Սա մի նախագիծ է, որի շրջանակներում Հայաստանի և Ադրբեջանի երիտասարդները սովորում են կինոմատոգրաֆիայի ֆունդամենտալ գիտելիքներ: Ֆիլմի մասերը նկարահանելուց հետո նրանք հանդիպեցին Թբիլիսիում, քննարկեցին այն, ինչ նկարահանել էին, իսկ այնուհետև մենք այն թողարկեցինք DVD որակով: Պետք է նշեմ, որ հայ-թուրքական արձանագրությունների գործընթացի ժամանակ մեզ մոտ առաջացավ գաղափարը` մեր գործընկերների հետ ստեղծելու մի ֆիլմ, որը կկապի հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական խնդիրները:
– Նկատենք, որ հայ–թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը ղարաբաղյան հիմնախնդրի հետ ամենից շատ «սիրում է» կապել Թուրքիան:
– Այո՛, Դուք ճիշտ եք, բայց ես ուզում եմ ընդգծել, որ մենք չենք ցանկացել նկարահանել ֆիլմ, որը կապված է հենց քաղաքական գործընթացի հետ, այլ պարզապես ֆիլմ, որում արտացոլվում են մարդկային կապերը: Մենք այդ ֆիլմի ֆինանսավորումը ստացանք արձանագրությունների գործընթացի ձախողումից հետո: Եվ մենք սկսեցինք քննարկել այդ հարցը` արդյոք պե՞տք է շարունակել այս նախագիծը: Եվ մենք մեր գործընկերների հետ որոշեցինք, որ դա հատկապես պետք է անել, քանի որ, երբ դիվանագիտական գործընթացը կասեցված է, հենց այսպիսի քաղաքացիական նախաձեռնություններն են օգնում այս հարցերի բարձրացմանը: Մենք արդեն ունեինք թիմ` բաղկացած հայ և ադրբեջանցի ռեժիսորներից, երբ գտանք թուրք գործընկերոջը: Դա ռեժիսոր Մեհմեդ Բինայն էր, ով արդեն ստեղծել էր փաստագրական ֆիլմ` «Հիշողություններ, շշուկներ» անունով, որը պատմում է Անատոլիայի նախկին քրիստոնեական համայնքների մասին:
– Իսկ ֆիլմն ի՞նչ քաղաքական նշանակություն ունի, և ինչպե՞ս այն կարող է նպաստել հայ–թուրքական հարաբերությունների վերականգնմանը:
– Ֆիլմի քաղաքական նշանակությունը կայանում է նրանում, որ, չնայած սառեցված գործընթացին, երկխոսությունն, այնուամենայնիվ, տեղի է ունենում լրագրողների, ռեժիսորների, այսինքն` քաղաքացիական մակարդակի վրա: Ֆիլմի կարևորությունն այն է, որ այն առաջարկում է այլ մոտեցում այդ հարցերի քննարկման համար, այսինքն` թե ինչպե՞ս են յուրաքանչյուր հասարակության մեջ նայում անցյալին, ինչպիսի՞ արտացոլումներ կան այդ մոտեցումներում: Այս ֆիլմը հող է նախապատրաստում մտորելու համար: Այն կարող է տարածվել ինտերնետով, և հույս ունենք, որ կգրավի այն հայերի, ադրբեջանցիների և թուրքերի ուշադրությունը, ովքեր ցանկանում են հիմնախնդիրների խաղաղ կարգավորում: Մենք ֆիլմն արդեն ցուցադրել ենք Ստեփանակերտում, Գորիսում, այսօր (հոկտեմբերի 12-ին.- Ա.Ս.) ցուցադրելու ենք Երևանում, իսկ հետո` Բաքվում, Թբիլիսիում և Ստամբուլում:
– Իսկ Ձեր կարծիքով, Բաքվում` այդ ֆիլմի ցուցադրումից հետո, այն կարո՞ղ է ինչ–որ կերպ նպաստել ղարաբաղյան հարցի նկատմամբ խաղաղասիրական տրամադրություններին:
– Կարծում եմ` այս համատեքստում, հատկապես Ռամիլ Սաֆարովի գործն Ադրբեջանում ցույց տվեց հասարակական արձագանքը քաղաքական քայլերին: Այսինքն` այնտեղ կային մարդիկ, ովքեր անհամաձայնություն հայտնեցին այդպիսի քաղաքականությանը և ցանկանում են շարունակել խաղաղ երկխոսությունը հայերի հետ: Չնայած նրանք ընդհանրապես համաձայն չեն հայկական դիրքորոշման հետ, բայց նրանք ցանկանում են տանել նորմալ երկխոսություն: Կարծում եմ, որ ֆիլմը ստեղծում է հարթակ այդպիսի երկխոսության համար:
– Իսկ ընդհանրապես ինչպիսի՞ կարծիք ունեք հայ սպային կացնահարած Սաֆարովի արտահանձնման և դրան հաջորդած զարգացումների վերաբերյալ:
– Իմ ներկայիս կարգավիճակում` որպես խաղաղարար, այդ մասին ես խոսել եմ իմ հոդվածում (Հայաստան և Ադրբեջան. ինչ կարող են անել հասարակությունները, երբ քաղաքական որոշումները սխալ են), որտեղ ես նշում եմ, որ խաղաղասիրական տեսանկյունից մենք բացարձակ անընդունելի ենք համարում այդպիսի քայլերը, որոնք լրջորեն խոչընդոտում են հայերի և ադրբեջանցիների միջև նորմալ երկխոսությանը: Բայց, ինչպես ես նշեցի, հետաքրքիր է, որ բուն Ադրբեջանում տարբեր արձագանքներ եղան Սաֆարովի արտահանձնման վերաբերյալ, և, քանի որ կան մարդիկ, ովքեր ուզում են շարունակել երկխոսությունը հայերի հետ, մենք այնտեղ ենք, որպեսզի նպաստենք այդ գործընթացին: Այնպես որ, մենք կարծում ենք, որ, չնայած բոլոր դժվարություններին, պետք է անպայման շարունակել հայ-ադրբեջանական բանակցությունները քաղաքացիական մակարդակի վրա և փորձել ցույց տալ, որ դրանում կա իմաստ:
– Բայց, ինչպես տեսնում ենք, Սաֆարովի գործից հետո բանակցությունները մտել են փակուղի: Այս առումով` կողմերն ինչպե՞ս պետք է դուրս գան այդ փակուղուց և վերականգնեն բանակցությունները:
– Դա, իհարկե, շատ դժվար է, բայց պաշտոնական մակարդակում ստեղծված փակուղին մեր վերահսկողությունից դուրս է: Այնտեղ քննարկվել են և շարունակում են քննարկվել Մադրիդյան սկզբունքները: Բայց այն, ինչ մենք կարող ենք անել` իրադրության վրա ազդելու համար, դա քաղաքացիական դաշտ ստեղծելն է: Մենք կարևոր ենք համարում անմիջական շփումների վերականգնումը և, օրինակ, հայերի և ադրբեջանցիների կողմից փոխադարձ այցելությունները: Շատ վատ է, որ հայ և ադրբեջանցի հասարակությունների տարանջատումը խորանում է: Հետաքրքիր է, որ հայ-թուրքական հարաբերություններում այդպիսի կապերը պահպանվում են: Չնայած, օրինակ, Հրանտ Դինքի սպանությանը` այնտեղ ամեն դեպքում շարունակվում են այդ գործընթացները: Այնպես որ, այնտեղ այս առումով կա որոշակի օրինակ, թե ինչպես հաղթահարել հարաբերություններում այդպիսի ձախողումները: Եվ ես կարծում եմ, որ պետք է անընդհատ մեծացնենք քաղաքացիական կազմակերպությունների ցանցը, որոնք ընդգրկված են այդ գործընթացում:
– Անդրադառնանք նաև Վրաստանում անցկացված վերջին խորհրդարանական ընտրություններին, որոնք լայնորեն քննարկվեցին նաև Հայաստանում: Ըստ Ձեզ` Վրաստանում ժողովրդավարական ընտրությունների անցկացումը կարո՞ղ է ինչ–որ կերպ դրականորեն ազդել Հայաստանում առաջիկա նախագահական ընտրությունների վրա:
– Իսկապես դա նախադեպ է, և շատ կարևոր նախադեպ: Այսինքն` իշխանության փոփոխությունը խաղաղ ճանապարհով վկայությունն է այն բանի, որ Վրաստանում իշխանության կառուցումն արդեն հասել է որոշակի մակարդակի: Սա շատ կարևոր է, և դրա հետ պետք է հաշվի նստել: Ես Հայաստանում ճանապարհորդելու ժամանակ նույնպես նկատեցի սովորական մարդկանց տրամադրությունները, ովքեր ինձ ասում էին, թե երբ նրանք լինում են Վրաստանում, զգում են այդ գործընթացը, որ, օրինակ, պետավտոտեսուչներն այնտեղ արդեն վրա չեն տալիս, որ այնտեղ կա կարգապահություն: Այսինքն` արդեն սկսվել է համեմատության գործընթացը: Այնպես որ` եթե քաղաքական էլիտան այստեղ նայի վրացական օրինակին, կտեսնի, որ Հայաստանում կոնյունկտուրան իշխանափոխության համար զգալիորեն տարբերվում է Վրաստանից: Ես այսօր ընկերներիս հետ խոսում էի այն մասին, որ, փառք Աստծո, Վրաստանում նավթ կամ գազ չկա, և վրացիներն իրենք իրենցից պետք է կախված լինեն: Եվ միգուցե հենց այդ պատճառով է գործընթացը գնում դրական ուղղությամբ:
– Իսկ ի՞նչն է խանգարում Հայաստանին` հասնելու Ձեր նշած որոշակի մակարդակին. ազգային մտածելակե՞րպը, թե՞ աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումը:
– Նախևառաջ, ես կասեի, որ Վրաստանում միշտ եղել է հստակ կողմնորոշում դեպի Եվրոպա, այսինքն` վրացիներն իրենց համարում են եվրոպացիներ: Դա շատ հստակ զգացվում է. Վրաստանի համար չկա այլ ուղղություն, նա իրեն համարում է Եվրոպայի հեռավոր մի մասը:
– Իսկ հայերը եվրոպացիների տպավորություն չե՞ն թողնում:
– Ես նկատի ունեմ, որ այդ եվրոպական կողմնորոշումը Վրաստանում շատ ավելի ուժեղ է: Հայաստանն, իհարկե, ևս համարվում է Եվրոպայի մի մասը, բայց հայկական քաղաքականության մեջ կա բոլորովին այլ աշխարհաքաղաքական վեկտոր, որն ամենևին համատեղելի չէ եվրոպական կողմնորոշման հետ: Սա ևս մի խոչընդոտ է: Մի խոսքով, կարծում եմ` երբ տվյալ իշխանությունն ունի ռեսուրսներ, որոնք դուրս են հասարակությունից, դա միշտ խանգարում է քաղաքական կոնյունկտուրայի վերականգնմանը կամ փոփոխությանը: Այս հարցը ևս դրված է Հայաստանի առջև: Այստեղ տարբեր օրակարգային հարցեր կան սփյուռքի կողմից, տարբեր օրակարգային հարցեր` Ռուսաստանի կողմից, կա անհրաժեշտություն` սատարել Լեռնային Ղարաբաղին: Այդ պատճառով Հայաստանի համար ստեղծվել է շատ զգայուն իրավիճակ, որը երևի նույնպես խանգարում է:
